NAJSTARSZE OBIEKTY SAKRALNE W BYDGOSZCZY – RANKING

---

Obiekty sakralne to zwykle najstarsze, a co za tym idzie, najcenniejsze zabytki danego miasta czy regionu. Nie inaczej jest w Bydgoszczy, która na nadmiar historycznych budowli przecież wcale nie cierpi. Zastanawialiście się jednak kiedyś, która z miejskich świątyń jest najbardziej leciwa? Albo, czy poza znanym nam dzisiaj kościołami, synagogami czy cerkwiami, były tutaj inne, jeszcze starsze? Dla wszystkich tych, których nurtują takie rozważania, przygotowałem jedyny w swoim rodzaju ranking, ukazujący najstarsze, istniejące obecnie, a także kiedykolwiek (w całej historii), obiekty sakralne w Bydgoszczy.

---

Ranking? A po co to komu? A na co to potrzebne?

Na początek słowo wyjaśnienia. W niniejszym artykule nie będę rozpisywał się zanadto o historii czy architekturze poszczególnych obiektów. Po prostu skupimy się na kolejności, w jakiej powstawały. Kluczem będzie więc chronologia!

Tylko tyle, i aż tyle, bo przy każdej z uwzględnionych w zestawieniu świątyń, podałem też przybliżony rok jej powstania. I tutaj oczywiście mogą się pojawić kontrowersje, dyskusje i niesmak (choć mam nadzieję, że jednak tak nie będzie!), bowiem w kontekście danego obiektu, w pierwszej kolejności pojawiał się przecież często budynek drewniany, a jeśli stawiano murowany, to trwało to zwykle przynajmniej kilka lat. W związku z tym, w spornych przypadkach podawałem datę powstania kościoła w wersji drewnianej i murowanej, przyjmując jednak, że to drugie „wydanie” kościoła, stanowi bezpośrednią kontynuację tradycji pierwszej. W efekcie, dla zwiększenia stopnia przejrzystości rankingu, przyjąłem starszą z dat jako rozstrzygającą. Istotnym jest też to, że brałem pod uwagę moment powstania samego budynku, nie zaś rok, w którym zaczęto wykorzystywać go na potrzeby religijne. W niektórych przypadkach to rzecz bardzo istotna!

W rankingu znalazły się również historyczne, murowane kościoły, które zostały całkowicie zburzone (rozmyślnie lub na skutek nieszczęśliwych wydarzeń), a w ich miejscu powstały później nowsze obiekty. Czy i wówczas możemy mówić o kontynuacji tradycji poprzednika? Rzecz bardzo trudna do oceny, w związku z czym, przypadki takie interpretowałem w sposób indywidualny, a każdy z nich oznaczyłem w poniższej tabelce.

Zestawienie nazwałem rankingiem najstarszych „bydgoskich” obiektów sakralnych, jednakże odnosi się to do obecnego stanu rzeczy, tj. terenu, znajdującego się w dzisiejszych granicach miasta. W niektórych przypadkach (właściwie w odniesieniu do większości najstarszych budowli sakralnych w Bydgoszczy), w momencie powstania, obiekty te znajdowały się już za murami miejskim. Szczególne kontrowersje może wzbudzić w tym kontekście lider zestawienia, który w trakcie budowy znajdował się w zupełnie innym mieście (czy raczej, należałoby napisać: „grodzie”), położonym kilkanaście kilometrów od „właściwej” Bydgoszczy. Dziś jest to jednak już jak najbardziej Bydgoszcz, więc włączenie go do zestawienia, uznaję za słuszne. Ale o tym więcej przeczytacie niżej.

Dodam, że pod uwagę wziąłem oczywiście obiektu kultu, wszelkich możliwych wyznań. Dominujące w zestawieniu, z oczywistych względów, są kościoły rzymskokatolickie, jednak kilka całkiem wysokich miejsc, zajmują także świątynie służące wyznawcom innych wiar. Warto wspomnieć, że ranking uwzględnia wyłącznie obiekty, powstałe do momentu wybuchu II wojny światowej.  

Ranking historyczny

Zanim przedstawię Wam, drodzy Czytelnicy, pełny ranking, przyjrzyjmy się pierwszej trójce zestawienia. I dodam, że chodzi tutaj o pierwsza trójkę obiektów sakralnych, istniejących w mieście KIEDYKOLWIEK. Stąd wzmianka o rankingu historycznym.

Oczywiście mowa o najstarszych znanych obiektach, bo zapewne przed przedstawionymi niżej, w momencie kiedy Bydgoszcz była jeszcze tylko mało znaczącą osadą, pojawiały się w niej lub w jej okolicach, różnego rodzaju miejsca pogańskiego kultu. Tego nie jesteśmy jednak w stanie w żaden sposób zweryfikować.

Przechodząc jednak do sedna – zwycięzcą, i to w dodatku bezapelacyjnym, rankingu historycznego, jest kościół pw. św. Marii Magdaleny. Świątynia istniała przed wiekami w Wyszogrodzie, a więc na wysokiej, nadwiślańskiej skarpie, na terenie dzisiejszego Fordonu (a więc w graniach współczesnej Bydgoszczy). W związku z tym, że kościół wybudowano w czasach, w których przekaz pisany praktycznie nie istniał, trudno stwierdzić, kiedy faktycznie on powstał. Zwyczajowo uznaje się, iż mogło to mieć miejsce już w 997 r., a więc w roku, w którym, według legendy, w grodzie przebywać miał św. Wojciech. Bliższe prawdzie są jednak zapewne okolice połowy XII wieku, tuż po zdobyciu Wyszogrodu przez Bolesława Krzywoustego (co nastąpiło w 1113 r.). Pierwsza wzmianka o duchownym z Wyszogrodu, konkretnie zaś o Janie z Wyszogrodu, pochodzi z kolei z 1198 r. Wówczas kościół św. Marii Magdaleny musiał już więc istnieć.

Najstarszej „bydgoskiej” świątyni oczywiście nie możecie zobaczyć, bowiem poległa w nierównej walce z Krzyżakami, już w 1330 r. Odbudowano ją co prawda w połowie XIV w., ale miała już wówczas zdecydowanie mniejsze znaczenie, aniżeli wcześniej. W późniejszych latach była wykorzystywana bardzo rzadko, aż w końcu obróciła się w ruinę, w końcówce XIV w. Co jednak ciekawe, tuż obok, parafianie postawili nową świątynię, noszącą taką samą nazwę. Ta przetrwała do końca XVIII w., a jej relikty były podobno widoczne jeszcze w wieku XIX.  

Powyższe nie ma jednak większego znaczenia, w kontekście miejsc naszego rankingu, bowiem drugą lokatę zajął w nim kościół znacznie młodszy (co może brzmieć dziwnie, biorąc pod uwagę rok jego powstania), a więc św. Idziego. Tutaj najbardziej prawdopodobnym rokiem jego budowy, jest 1238, a więc moment przyłączenia Bydgoszczy do Kujaw przez księcia Kazimierza I (zwanego także Kazimierzem Kujawskim). Kościół ten uznaje się tradycyjnie za pierwszą bydgoską świątynię (czy też „matkę bydgoskich kościołów”), gdyż znajdował się tuż za murami miasta, na jego przedpolu. Co jednak ciekawe, aż do 1330 r. (czyli do momentu zniszczenia Wyszogrodu) był tylko filią opisanej wyżej świątyni w Wyszogrodzie.

Pewnym jest, iż kościół pw. św. Idziego był murowany już w II połowie XIII wieku. I to, że przez lata był dla Bydgoszczy i jej mieszkańców, najważniejszym obiektem sakralnym. Przestał pełnić rolę miejskiego kościoła parafialnego dopiero w końcówce XIV w., ale po pewnym czasie, na kilkadziesiąt lat znowu odzyskał tę funkcję. Potem, przez wieki coraz bardziej tracił na znaczeniu, aby ostatecznie przestać istnieć w 1879 r., w momencie rozbudowy dzisiejszej ulicy Bernardyńskiej. Rozbierany obiekt pochodził z początku XV w., gdyż oryginalny spłonął po „wizycie” w mieście Krzyżaków, w wieku XIV.

Warto wspomnieć, że przez wiele lat, kościół św. Idziego… wcale nie był kościołem św. Idziego. To znaczy był, ale nie był to jego jedyny patron. Od 1537 r. nosił on bowiem oficjalnie wezwanie św. Idziego i św. Magdaleny, co być może było swego rodzaju hołdem, dla wyszogrodzkiego kościoła.

Pierwsza trójkę, najstarszych, istniejących kiedykolwiek w graniach Bydgoszczy obiektów sakralnych, zamyka oczywiście dobrze nam wszystkim znana fara, czyli katedra pw. św. Marcina i Mikołaja. Ta, w formie drewnianej, powstała już w 1346 roku, czyli w momencie nadania Bydgoszczy praw miejskich, a murowanej w 1415 roku. Potem, w wyniku wielkiego pożaru, uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. W jego efekcie, z oryginalnej budowli zachowało się bardzo niewiele, niemniej w obecnej bryle znajduje się część pierwotnej, północnej ściany konstrukcji. Odbudowa (a przy okazji rozbudowa) świątyni trwała ponad czterdzieści lat, w okresie 1425-1466. W tym właśnie czasie, kościołem parafialnym był ponownie kościół św. Idziego.

Od samego początku (z przerwą na wspomnianą odbudowę), aż po dziś dzień, świątynia pełni rolę najważniejszego, miejskiego kościoła. Przy okazji, bez cienia wątpliwości nazwać ją można najcenniejszym, istniejącym zabytkiem Bydgoszczy.

A jak prezentuje się pełny ranking historyczny? Ano właśnie tak (kursywą oznaczone budynki nieistniejące):

Miejsce	Nazwa	Rok powstania
1.	Kościół pw. św. Marii Magdaleny (Wyszogród)	ok. 997-1150
2.	Kościół pw. św. Idziego	ok. 1238-1250
3.	Katedra pw. św. Marcina i Mikołaja	ok. 1365 – drewniany budynek 1415 – 1 murowany budynek 1425-1466 – 2 murowany budynek
4.	Kościół Karmelitów pw. Najświętszej Marii Panny (Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny)	ok. 1398 – drewniany 1599 – murowany
5.	Kościół pw. św. Mikołaja	ok. 1430 – drewniany
6.	Kościół pw. św. Ducha	1448 – drewniany 1590 – murowany
7.	Kościół pw. Matki Bożej Królowej Pokoju (Garnizonowy)	ok.1485 – 1 murowany budynek 1557 – 2 murowany budynek 1650-1690 – rozbudowa
8.	Kościół pw. Świętej Trójcy	ok. 1549
9.	Kościół pw. św. Krzyża	ok. 1550 – drewniany ok. 1580 – murowany
10.	Kościół pw. św. Stanisława	1583
11.	Synagoga we wsi Miedzyń	1596
12.	Kościół pw. św. Mikołaja	ok. 1600 – 1 murowany budynek ok. 1690 – 2 murowany budynek 1927-1928 – rozbudowany
13.	Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Klarysek)	1616
14.	Kościół pw. św. Ignacego Loyoli	1649
15.	Synagoga w Starym Fordonie	ok. 1660 – drewniana ok. 1771 – 1 murowany budynek 1828 – 2 murowany budynek
16.	Domek Loretański	1685
17.	Fara Ewangelicka	1787
18.	Stara Synagoga	1834 – drewniana 1884 – murowana
19.	Kościół Staroluterański	1846
20.	Cerkiew pw. św. Mikołaja	1860
21.	Kościół Polskokatolicki pw. Zmartwychwstania Pańskiego	1864
22.	Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła	1872-1878
23.	Kościół  pw. Jan Apostoła i Ewangelisty	1879
24.	Kościół Ewangelicko-Metodystyczny	1883
25.	Kościół Ewangelicko-Augsburski pw. Zbawiciela	1897
26.	Kaplica pw. Bożego Ciała przy klasztorze Klarysek	1901
27.	Kościół pw. św. Andrzeja Boboli (Jezuitów)	1903
28.	Kościół pw. Miłosierdzia Bożego	1905
29.	Kościół pw. św. Marcina Lutra	1906
30.	Kościół pw. św. Józefa Rzemieślnika	1906
31.	Kościół Ewangelicko-Unijny na Czyżkówku	1906
32.	Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski	1910-1911
33.	Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa	1910-1913
34.	Kościół pw. Świętej Trójcy	1911-1913
35.	Kościół pw. św. Wojciecha	1912-1913
36.	Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika	1923-1925
37.	Kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy	1928
38.	Kościół Rektorski pw. Ducha Świętego	1932
39.	Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego a Paulo	1938
40.	Kościół pw. św. Antoniego Padawskiego	1939

Jak widać, z pierwszej 10-tki najstarszych obiektów sakralnych miasta, do dziś zachowały się tylko dwa – fara (3 miejsce)  i kościół garnizonowy (7 miejsce) (oficjalnie, o czym niewielu wie, noszący wezwanie Matki Bożej Królowej Pokoju). Ten drugi, wybudowano jeszcze w XV wieku, jednakże jego pierwotna „wersja” spłonęła, więc to co możemy podziwiać dzisiaj (oczywiście pamiętając o wykonanych na przestrzeni lat, licznych przebudowach), pochodzi z wieku XVI.

Teoretycznie, na szóstym miejscu w rankingu, umieścić można by kościół Klarysek. Świątynia (jak pisałem TUTAJ) jest przecież bezpośrednim spadkobiercą innej, istniejącej na Gdańskim Przedmieściu, już połowie XV w, czyli kościoła pw. św. Ducha. Ostatecznie jednak, ze względu na fakt, jak ważnym obiektem był kościół św. Ducha, oraz to, że  Klaryski pełniły zupełnie inną funkcję (pierwszy był kościołem szpitalnym, drugi klasztornym), zdecydowałem się na ich rozdzielenie. W związku z tym, jako rok powstania Klarysek wskazać należy 1616 r. (13 miejsce).

Podobnie jest z kościołem pw. św. Mikołaja w Fordonie. Ten powstał już w 1430 roku, jako miejsce kontynuacji wyszogrodzkich tradycji sakralnych, co sprawia, iż była to 5 najstarsza budowla sakralna w graniach dzisiejszego miasta. Drewniana konstrukcja wkrótce oczywiście spłonęła, a murowaną postawiono w tym miejscu dopiero w 1600 roku. Dzisiejszy kościół św. Mikołaja nie ma już jednak wiele wspólnego, nawet z tym z przełomu XVI i XVII wieku – po pierwsze, pierwotna murowana świątynia spłonęła, a ta, którą odbudowano (ok. 1690 r.) została gruntownie przebudowana w latach 1927-28. Na potrzeby publicystyczne przyjmijmy jednak, iż historia tego obiektu zaczęła się w 1600 r. (12 miejsce).

Chyba największą stratą dla miasta jest to, że z jego mapy zniknął bezpowrotnie  Kościół Karmelitów pw. Najświętszej Marii Panny (4 miejsce) wraz z okolicznymi zabudowaniami klasztornymi. Ta świątynia, w „wydaniu” drewnianym, stała na dzisiejszym Placu Teatralnym już w 1398 roku, natomiast jako murowany budynek od 1599 roku. Budynki karmelitów rozebrano po kasacie klasztoru, w połowie XIX w.

Nie ma też już wielu innych, historycznych obiektów sakralnych, np. Kościoła św. Trójcy (chodzi o pierwotną wersję z ok. 1549 r. – 8 miejsce) oraz św. Krzyża (ok. 1550 r. – 9 miejsce). Nigdy nie zobaczymy też Domku Loretańskiego, który znajdował się w obrębie zabudowań klasztoru bernardynów (w pobliżu dzisiejszego kościoła garnizonowego) (1658 r. – 16 miejsce), czy protestanckich świątyń, w tym: pierwszej fary z 1787 r. (stała w miejscu dzisiejszej Hali Targowej – 17 miejsce), kościoła Staroluterańskiego z 1846 r. (znajdowała się między ulicą Poznańską i Grudziądzką – 19 miejsce), kościoła św. Marcina Lutra z 1908 r, (przy dzisiejszej ul. Leszczyńskiego na Szwederowie – 29 miejsce) oraz Kościoła ewangelicko-unijnego na Czyżkówku (również 1908 r. – 31 miejsce).

Osobnym tematem są nieistniejące już obiekty sakralne, wykorzystywane przed laty przez społeczność żydowską. Pierwsza synagoga istniała we wsi Miedzyń (tej, położonej na terenie dzisiejszych, fordońskich górek), prawdopodobnie już w 1596 r. Natomiast w miejscu fordońskiej synagogi, która zachowała się do dziś, drewniany budynek powstał ok. 1660 r., natomiast murowany w 1771 r. Synagoga, którą zobaczyć możecie w Fordonie obecnie, zbudowana została w 1828 r. Najbardziej okazałym budynkiem tego typu była jednak  świątynia, stojąca niegdyś przy dzisiejszej ul. Jana Kazimierza, powstała w 1884 r. (na miejscu starszej, drewnianej, z 1834 r. – 18 miejsce).

Wielką rysą na wizerunku miasta jest też brak świątyni, stojącej niegdyś (od 1649 r. – 14 miejsce) na samym Starym Rynku, czyli pojezuickiego kościoła pw. św. Ignacego Loyoli. Ten, służący niegdyś jezuitom budynek, został zburzony przez niemieckiego okupanta w 1940 roku.

Ranking współczesny

Czytając powyższe akapity, zauważyć mogliście, jak wiele bydgoskich obiektów sakralnych po prostu przestało istnieć. W związku z tym, ranking współczesny wygląda już zupełnie inaczej. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż miejsca niektórych obiektów uległy zmianie – wszystko przez to, iż starsze świątynie, zastąpione zostały ich nowszymi wersjami.  

Miejsce	Nazwa	Rok powstania
1.	Katedra pw. św. Marcina i Mikołaja	ok. 1365 – drewniany budynek 1415 – 1 murowany budynek 1425-1466 – 2 murowany budynek
2.	Kościół pw. Matki Bożej Królowej Pokoju (Garnizonowy)	ok.1485 – 1 murowany budynek 1557 – 2 murowany budynek 1650-1690 – rozbudowa
3.	Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Klarysek)	1616
4.	Kościół pw. św. Mikołaja	ok. 1600 – 1 murowany budynek ok. 1690 – 2 murowany budynek 1927-1928 – rozbudowany
5.	Synagoga w Starym Fordonie	ok. 1660 – drewniana ok. 1771 – 1 murowany budynek 1828 – 2 murowany budynek
6.	Cerkiew pw. św. Mikołaja	1860
7.	Kościół Polskokatolicki pw. Zmartwychwstania Pańskiego	1864
8.	Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła	1872-1878
9.	Kościół  pw. Jan Apostoła i Ewangelisty	1879
10.	Kościół Ewangelicko-Metodystyczny	1883
11.	Kościół Ewangelicko-Augsburski pw. Zbawiciela	1897
12.	Kaplica pw. Bożego Ciała przy klasztorze Klarysek	1901
13.	Kościół pw. św. Andrzeja Boboli (Jezuitów)	1903
14.	Kościół pw. Miłosierdzia Bożego	1905
15.	Kościół pw. św. Józefa Rzemieślnika	1906
16.	Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski	1910-1911
17.	Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa	1910-1913
18.	Kościół pw. Trójcy Świętej	1911-1913
19.	Kościół pw. św. Wojciecha	1912-1913
20.	Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika	1923-1925
21.	Kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy	1928
22.	Kościół Rektorski pw. Ducha Świętego	1932
23.	Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego a Paulo	1927-1938
24.	Kościół pw. św. Antoniego Padawskiego	1939

Liderem współczesnego rankingu, jest oczywiście katedra pw. św. Marcina i Mikołaja, drugi jest kościół garnizonowy, a trzecie Klaryski. To nasza obecna, wielka trójka, czyli najstarsze, zachowane do dziś obiekty sakralne w Bydgoszczy.

Kolejne miejsca zestawienia mogą jedna zaskakiwać! Tuż za podium uplasowała się bowiem synagoga w Fordonie (5 miejsce), a także cerkiew pw. św. Mikołaja przy Nowym Rynku (budynek, jako kaszarnia powstał już w 1860 r., ale funkcje sakralne zaczął pełnić dopiero po II wojnie światowej). Pierwszą dziesiątkę rankingu zamykają: Kościół Polskokatolicki Zmartwychwstania Pańskiego w Bydgoszczy (przy ul. Śniadeckich – powstały w 1864 r.), niegdyś ewangelickie, a dzisiaj rzymskokatolickie: Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła (przy Placu Wolności – powstawał w latach 1872-1878) oraz Kościół  Jan Apostoła i Ewangelisty w Starym Fordonie (powstał w 1879 r.), a także Kościół Ewangelicko-Metodystyczny przy ul. Pomorskiej (1883 r.). Jedenaste miejsce przypadło  Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu pw. Zbawiciela, o którym całkiem niedawno pisałem nieco więcej (CZYTAJ TUTAJ).

Najmłodszym, przedwojennym kościołem w Bydgoszczy jest świątynia pw. św. Antoniego Padawskiego na Czyżkówku. Analizując ranking, warto zwrócić także uwagę na wysokie miejsce Kaplica pw. Bożego Ciała przy klasztorze Klarysek (znajdującej przy ul. Gdańskiej – 12 miejsce), która zwykle jawi się bydgoszczanom jako dużo młodsza. Z kolei jako starszy, postrzegany jest często kościół św. Trójcy, przy ulicy o takiej samej nazwie. Gmach, który można dzisiaj podziwiać, powstał jednak dopiero w 1913 r. „Zmyłka” wynika z faktu, iż świątynia o tej samej nazwie stała w tym miejscu już 1550 r. (8 miejsce w rankingu historycznym).

Piotr Weckwerth